نوشته ذیل جستاری در مبدا واحد پولی ریال و چگونگی گسترش آن در دیگر ممالک است. فرهنگ کشورهای مختلف دنیا به طرقی گوناگون از قبیل: ارتباطات تجاری و اقتصادی روابط سیاسی و دیپلماتیک، روابط فرهنگی، نظامی و حتی جنگ و تهاجم بر یکدیگر تاثیر می گذارند.
اعتبار هدیه بگیرید و مشارکت کنید
با اعتبار هدیه، از خدمات ویژه استفاده کنید
در بازارکار حسابداری و مالی بدرخشید
خدمات مالی و حسابداری خود را معرفی کنید
این اثرات به صورت و اشکال متفاوت در جامعه نمود و تجلی می یابد در طول تاریخ یکی از راه های نفوذ و رسوخ فرهنگ بیگانه تهاجم و اشغال کشورها بوده است در این تقلب و تهاجم، فرهنگ های مختلف و گاه متضاد با هم برخورد نموده و از یکدیگر تاثیر می پذیرند البته طبیعی آن است که کشور مهاجم که از امکانات بیشتر بهره می برد و با برنامه ریزی و اهداف مشخص وارد سرزمینی می شود، بیشتر متنوع گردد همواره کشورهای زور مدار برای دست یابی به اهداف از پیش تعیین شده و تحقق آن گاه اثرات این اشغال و به دنبال آن هجمه فرهنگی چنان مخرب و ویران گر است که تمامی ارکان اجتماع را تحت تاثیر قرار می دهد و چارچوب نظام اجتماعی را از هم می پاشاند.
البته این وضعیت بیشتر برای کشورهایی که از غنای فرهنگی عمیق برخوردار هستند کم تر دست خوش این گونه تحولات و اثرات می گردند و حتی گاه بالعکس کشور مهاجم را تحت فرهنگی غنی خود قرار می دهند یکی از تجلیات تاثیر حضور بیگانه را می توان در امور اقتصادی و بخصوص در واحد پولی مشاهده نمود امروزه وقتی به واحدهای پولی برخی از کشورهای دنیا نظر می افکنیم نام مشترکی را می بینیم که بی شک این اشتراک ریشه ای تاریخی دارد به عنوان نمونه واحدهای پولی کشورهایی چون لیبریا، نامبیا و زامبیا در قاره آفریقا و گویان ایالات متحده آمریکا و کانادا در قاره آمریکا و سنگاپور، هنگ کنگ و تایوان در قاره آسیا و استرا و زلاندنو در قاره اقیانوسیه دلار است.
مراجعه به پیشینه و سوابق این کشورها نشان می دهد که آمریکا مستقیم یا غیر مستقیم در این ممالک سلطه داشته است و تحت تاثیر این حضور، واحد پولی دلار در این کشور رایج و متداول شده است. در زمان معاصر، واحد رسمی پول ایران حدود هشت دهه ریال بوده است علاوه بر ایران ۵ کشور دیگر، واحد پولشان ریال است که ۴ کشور شامل: عمان، یمین، قطر و عربستان صعودی، در حوزه خلیج فارس قرار دارند و یکی از این کشورها در آمریکای جنونی یا لاتین واقع شده که کشور پهناور برزیل است. وقتی به گذشته و سابقه تاریخی تمام این ۶ کشور مراجعه میشود، جای پای پرتغالی ها و به دنبال آن اسپانیایی ها در این سرزمین ها برای مدتی کوتاه و یا طولانی دیده می شود در این پژوهش و نوشتار تلاش شده که مبداء و سر منشاء این واحد پولی و چگونگی گسترش آن در سرزمین های دیگر را ریشه یابی و بررسی شود.
ریال در اصل یک کلمه اسپانیایی است که معنای لغوی آن شاه است در زبانهای فرانسه و انگلیسی معادل این کلمه Royal می باشد و در لاتین Regalis از ریشه Rex به همین معنی است. در سالهای دور، این واژه نام سکه ای از جنس نقره به شمار می رفت که در سرزمین اسپانیا رایج بود. نخست در سال ۱۴۹۷ میلادی سکه زده شد و تا سال ۱۸۷۰ میلادی پول نقره رایج آن سرزمین محسوب می شده است. این واحد پولی در مستعمرات و سرزمین های تحت اشتغال اسپانیا نیز مورد استفاده و داد و ستد قرار می گرفت. بالطبع سرزمین های وسیعی از دنیای آن زمان این واحد پولی را می شناخت و از آن برای مبادلات و بازرگانی استفاده می کردند.
ایران
در اوایل قرن ۱۶ میلادی کشف راه دریایی از اروپای غربی به شرق سبب شد پرتغالی بدون هیچ برخوردی با دیگر قدرت های تجاری اروپایی که از طریق دریای مدیترانه با ایران وارد تجارت شدند اندکی پس از گذشت این ارتباط یک ناوگان پرتغالی به فرماندهی آلفونس دالوبوکرک جزیره هرمز را به اشغال خود درآورد پس از فتح جزیره هرمز به سال ۹۲۰ ه / ۱۵۰۷ م شاه اسماعیل اول صفوی قراردادی با پرتغالی ها منعقد کرد که به موجب آن، حاکمیت پرتغالی ها بر جزیره به رسمیت شناخته شد سالیان بعد روابط بین دبار ایران و پادشاهی پرتغال عمیق تر شد و حتی در جنگ های ایران و عثمانی، این پادشاهی به یاری ایران شتافت و توپ و نفرات در اختیار قوای ایران قرار داد البته این همکاری جهت حفظ منابع پرتغال صورت می گرفت پرتغالی ها برای اعمال نفوذ بیشتر در دربار ایران در چنرین مرحله هیئت های مذهبی و تبلیغی نیز به ایران گسیل داشتند که این هیئت ها نقش موثری در نفوذ فرهنگ پرتغال و به دنبال آن اسپانیا داشتند
اسپانیای قدرتمند آن زمان این کشور را به اشغال خود درآورد و پرتغال جزئی از امپراطوری وسیع اسپانیا قرار گرفت این واقع به سال ۱۵۸۰ میلادی رخ داد و تا ۱۶۴۰ یعنی ۱۸ سال بعد از خروج از جزیره هرمز همچنان ادامه داشت این اشغال سبب شد که روابط تجاری و بازرگانی بین ایران و اسپانیا آغاز شد و به دستیاری این روابط بازرگانان و تجار اسپانیایی، ریال در ایران شناخته شود. به این طریق پول اسپانیایی از طریق خلیج فارس به ایران راه یافت و ناگذیر در هیچ یک از آثار فارسی پیش از آن روزگار نباید از ریال اثری باشد بعده ها از این ره آورد مدت ها خبری نیست تا اینکه در روزگار سلطنت فتحعلی شاه قاجار این واحد پولی احیا می گردد و آن سکه هایی از جنس نقره بود که ابتدا دو مثقال و شش نخود (۴۰/۱۰ گرم) وزن داشت و سپس به دو مثقال (۶۰/۹ گرم) کاهش یافت ریال فتحعلی شاه در سی امین سال سلطنت وی یعنی ۱۲۴۲ ق متروک شد و قران جای آن را گرفت ارزش ریال فتحعلی شاهی ۲۵ شاهی بوده است که برابر با ۱ قران و ۵ شاهی و به عبارت صحیح تر ۱۲۵۰ دینار بود در اوایل سلطنت رضاشاه به موجب قانون تعیین واحد و مقیاس پول قانونی ایران واحد پول قانونی کشور ریال تعیین شد این تغییر نام علی الظاهر برای بالا بردن ارزش اسمی دینار و در واقع برای قطع وابستگی با گذشته بخصوص دوره قاجار صورت پذیرفت بر اساس قانون مصوب ۲۷ اسفند ماه ۱۳۰۸ شمسی طلای خالص به وزن ۳۶۶۱۱۰۱/۰ گرم به ارزش یک ریال و برابر با صد دینار تعیین شد. مسکوک طلای ۲۰ ریالی به نام ۱ پهلوی با وزن خالص ۳۲۲۳۸۲/۷ گرم و ۱۰ ریالی به نام نیم پهلوی با وزن خالص ۶۶۱۱۹۱/۳ گرم ضرب و به جریان گذارده شد.
طبق قانون مذکور مسکوک نقره ۱ ریالی به وزن ۵/۴ گرم تعیین شد و فقط در داخل کشور رایج بود در اواسط ۱۳۱۰ شمسی دولت انگلیس بر اثر مشکلاتی، لیره را غیر قابل تبدیل به طلا اعلام کرد چون لیره انگلیسی مهم ترین پول بین المللی بود این تصمیم در اکثر کشورهای دنیا از جمله ایران موثر واقع شد و دولت ایران ناچار، از اجرای قانون قبلی چشم پوشید و قانون جدید را از آغاز سال ۱۳۱۱ تصویب و به اجرا گذارد که بر اساس آن ۱ ریال از طلا به وزن ۳۲۲۳۸۲/۷ گرم و مسکوک ۵۰ ریالی با نام نیم پهلوی به وزن ۶۶۱۱۹۱/۴ درآمد میزان نقره ۱ ریال ۱۴/۴ گرم تعیین شد و با قران قدیم که وزنی معادل ۱۴۲۷/۴ گرم داشت، تنها ۷/۲ در هزارم اختلاف داشت. این اقدامات سبب شد، ارزش پول ریالی با ارزش فلز به کار رفته در آن برابر شود و ریال جانشین قران گردد از آن سالها تا کنون ارزش واحد پول و ریال چندین مرتبه تغییر کرد و وزن آن تقلیل یافت و پس از گذشت چند دهه هر سال از ارزش آن کاسته می شود.
دیگر کشورها
نگاه به پیشینه و سابقه ۵ کشور دیگر این حقیقت را روشن و آشکار می سازد که در تمامی این سرزمین ها پرتغال و به دنبال آن اسپانیا نفوذ داشته است هر چند در برخی از این کشورها حضور پرتغال بسیار کوتاه بوده است.
عربستان صعودی: در اوایل قرن ۱۶ میلادی مورد یورش و تهاجم پرتغالی ها قرار گرفت. پرتغالی ها قصد داشتند به شهر مکه که بنای کعبه قبله مسلمین در آن قرار دارد حمله نمایند که این فکر عملی نشد. سرزمین یمن: یکی از کشورهای حاشیه خلیج فارس است که در همین اوان هجوم پرتغالی ها به عربستان و یمن نیز مورد یورش قرار می گیرد و دولت وقت حاکم در یمن سرنگون می شو البته حضور پرتغالی ها در یمن طول نکشید و بین سالهای ۱۵۱۳ تا ۱۵۱۷ میلادی پرتغالی ها در این سرزمین حضور داشتند.
قطر: کشوری بسیار کوچک در حاشیه سواحل خلیج فارس است به نظر می رسد در ایامی که پرتغالی ها در عربستان حضور داشتند جزیی از این کشور محسوب می شده است. از قرن ۱۹ یلادی قطر یک کشور مستقل شد اولین دولت این کشور آل ثانی بوده که در اواسط قرن ۱۹ میلادی بنیانگذری شده. عمان: دیگر کشور عربی واقع در شبه جزیره عربستان که در منتهی علیه جنوب شرقی شبه جزیره واقع است. این کشور در اوایل قرن ۱۶ توسط پرتغالی ها مورد حمله قرار گرفت و سواحل عمان و شرق آفریقا نیز که در این ایام در اختیار عمان بودند به اشغال پرتغال درآمد بدین ترتیب تمامی شبه جزیره و قسمت هایی از جنوب ایران که در خلیج فارس واقع بودند در اوایل قرن ۱۶ میلادی به اشغال پرتغالی ها درآمد.
برزیل: در این میان از دیگر کشورهای صاحب واحد پولی ریال یا رئال برزیل وضع متفاوتی دارد این کشور در آمریکای جنوبی قرار دارد و یکی از بزرگترین کشورهای این منطقه از جهان محسوبمی شود. درآغاز سال ۱۵۰۰ میلادی توسط ویسنته یانی دریانورد اسپانیایی کشف گردید. در واقع این سرزمین تا قبل از آن ناشناخته برای دنیای متمدن و مترقی محسوب می شد. اسپانیایی ها پس از کشف این سرزمین علاقه ای به ادامه پیشروی نشان ندادند تا اینکه یک دریانورد پرتغالی به نام پدروآلوارس کاپرال چند ماه بعد وارد این کشور شد بعدها تا مدها یعنی سال ۱۸۲۵ میلادی برزیل جزیی جدایی ناپذیر از پرتغال شد و حتی روزگاری چند محل حکمرانی پادشاهان پرتغال بود امروزه در سرزمین بزرگ برزیل فرهنگ پرتغال حاکم است و زبان رسمی برزیل نیز پرتغالی است با نگاهی به سوابق این کشورها مشخص گردید که تمامی آنها برای مدتی کوتاه و یا طولانی در سیطره پرتغال قرار داشتند تاثیر این سیطره بعده ها به صور و اشکال مختلف نمود و تجلی یافت که واحد پولی را می توان یکی از نمونه های صدور فرهنگ پرتغال و به دنبال آن اسپانیا دانست، چرا که پرتغال نیز بعد از مدتی خود از اسیر و مقهور تجاوز گرایی ها و قدرت طلبی امپراطوری قدرتمند زمان یعنی اسپانیا شد و تمامی سرزمین های در اشغال پرتقال میادینی برای بهره برداری سیاسی اقتصادی اسپانیا شدند.
نویسنده:
مجید حاجی تبار- مسئول پژوهش موزه پول
ثبت نام و عضویت میز کار
