روان‌شناسی پول چیست؟  

پول، موضوع فراموش شده:
روان‌شناسان به بررسی زنجیره شگفت‌آور رفتارها و سعی و تلاش‌های انسان علاقمند هستند.  روان‌شناسی پول از موضوع‌های عمده و فراموش‌شده روان‌شناسی و در ضمن از بهترین موضوع‌های علوم رفتاری است. به هر کتاب روان‌شناسی که نگاه کنید، بعید است واژه پول در نمایه موضوعی آن به چشم بخورد.
 چرا روان‌شناسان از بررسی پول غفلت می‌ورزند؟ درباره ماهیت، معنا، و عملکرد هدیه‌ها مقاله‌های سودمندی از دیدگاه انسان‌شناسی وجود دارد. همچنین، مقاله‌های مهم و گیرایی از دیدگاه جامعه‌شناسی در زمینه رفتار افراد ثروتمند و فقیر و پیامدهای اجتماعی حاصل از فاصله طبقاتی بین آنها موجود است. جامعه‌شناسان نیز به بررسی نحوه پس‌انداز یا خرج کردن پول در طبقات مختلف اجتماعی و همچنین اثر محرومیت نسبی حاصل از مقایسة آنان با یکدیگر علاقمند هستند.

 اگرچه همه روان‌شناسان از بررسی موضوع پول غفلت نورزیده‌اند. فروید توجه همه ما را به نمادهای ناخودآگاه درباره پول جلب می‌کند، که رفتارهای پولی غیرعقلانی و غیرطبیعی ما از آن ناشی می‌شود. رفتارگرایان منشأ رفتارهای پولی و دلیل دوام آن رفتارها را توضیح داده‌اند. روان‌شناسان شناخت‌گرا نشان داده‌اند که چگونه در زمینه پول، حواس، حافظه و پردازش اطلاعات، دچار خطاهایی می‌شوند. برخی از روان‌شناسان بالینی به بررسی آسیب‌شناسی پول یعنی رفتارهایی مانند تمایل شدید به قمار، ولخرجی یا خسّت ورزیدن علاقمند هستند. روان‌شناسان رشد، زمان و چگونگی آشنایی کودکان با مسائل اقتصادی و چگونگی درک آنان از مفهوم پول را مدّنظر قرار داده‌اند. در دهه اخیر، روان‌شناسان اقتصادی نیز به جنبه‌های مختلف استفاده از پول، دلایل پس‌انداز کردن مردم، و اجتناب و طفره از پرداخت مالیات، نگاهی همه‌جانبه انداخته‌اند.

با این وجود، هنوز این حقیقت که از موضوع روان‌شناسی پول غفلت شده، بر جای خود باقی است، که دلایل مختلفی می‌تواند داشته باشد. پول همچنان به‌صورت تابو باقی مانده است، در حالی‌که در بسیاری از کشورهای غربی، موضوعی همچون مسائل جنسی و مرگ از فهرست موضوع‌های اجتماعی ـ پژوهشی که تابو هستند، حذف شده، پول همچنان موضوعی است که بحث و مذاکره دربارة آن دور از ادب به نظر می‌رسد.

روان‌شناسان، مانند اقتصاددانان، رفتارهای پولی را تا حدودی عقلانی و یا آن را فراتر از "حیطة توجه" خود می‌دانند. شاید هم در مقایسه با موضوع‌های مهم دیگری مانند درک آناتومی مغز و علل اسکیزوفرنی، موضوع پول اهمیت چندانی نداشته باشد. اقتصاددانان درباره موضوع پول مطالب بسیاری برای گفتن دارند، اما برای حیطه بررسی رفتار انسان این مطالب بسیار اندک است. اقتصاددانان و همچنین روان‌شناسان، متوجه غیرعقلانی بودن رفتارهای پولی روزمره انسان شده‌اند، ولی آن را حاشا می‌کنند.

کتاب‌های متعددی با عنوان روان‌شناسی پول به بازار عرضه شده است که به نظر می‌رسد بیشتر "رازهای" چگونه پولدار شدن را نشان می‌دهند، هرچند آن‌چه که ناگفته باقی‌مانده انگیزه نوشتن چنین کتاب‌هایی است! رؤیای ثروتمند شدن همه‌جا متداول است. در بسیاری از فرهنگ‌ها، افسانه‌های پریان، و داستان‌های محلی و معروفی درباره ثروت وجود دارد. رؤیای پول‌دار شدن مضمون‌های مختلفی دارد. نخست این‌که پول امنیت می‌آورد، و دیگر این‌که آزادی می‌آورد. پول می‌تواند موفقیت صاحب آن را به رخ بکشد، همچنین موفقیت کسانی را جبران کند که در گذشته به نوعی تحقیر، طرد و یا کوچک شده‌اند. مطلب دیگر این است که ثروت، افراد ناتوان را قدرتمند و دوست‌داشتنی می‌کند. ثروت معجون مبادلاتی عظیمی است و قدرتی چون نوشدارو دارد. از این روست که آرزوی کسب ثروت و رفتارهای افراطی برای دستیابی به ثروت بیکران، در همگان دیده می‌شود.

 

این نیروی شگفت‌انگیز نهفته در پول است که انگیزه‌ای بسیار قوی برای جستجوی آن ایجاد می‌کند. جستجوگران طلا، جویندگان شانس و اقبال، نابغه‌های امور مالی، سارقان حرفه‌ای، برندگان شرط‌بندی‌ها، و ستارگان سینما اغلب نمونه‌هایی هستند از آنچه که پول می‌تواند انجام دهد. در طیّ این قرن مهاجرت انبوه مردم از کشورهای در حال توسعه به کشورهای توسعه‌یافته و یا از حومه و روستا به شهرهای مختلف رواج یافته است. همه آنان رؤیای یک زندگی جدید با کسب پول بیشتر را در سر دارند، بدون این‌که پیوند فامیلی و خانوادگی مشترکی با یکدیگر داشته باشند، فقط به صرف جمع‌آوری پول، در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند و درنهایت شبکه‌ها و کانال‌های ارتباطی پرآوازه‌ای، براساس روابط تجاری شکل می‌گیرد.

به‌نظر می‌رسد در مقاطع مختلف تاریخ، کسب و جستجوی پول به‌صورت آشکار و افتخارآمیز و بی‌رحمانه و نیز به هر قیمتی، به اشکال گوناگون جریان داشته است. در طول دهه‌های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ کسب پول و صحبت درباره خواستن آن از نظر اجتماعی کاملاً مقبول و حتّی مطلوب بود. همچنین صحبت از طمع، قدرت و "قمار برای پول"، پذیرفتنی بود. اما لاف زدن زمانی تحقق می‌یافت و ضمانت اجرایی داشت، که بازار بورس پررونق و اقتصاد شکوفا بود. پس از ورشکستگی‌های متعدد در این قرن، صحبت بی‌پرده از پول زشت، بی‌ربط، و نیز به‌معنای فقدان وجدان اجتماعی بود. وضعیت خاص اقتصاد ملّی، باعث خودداری مردم از جستجوی موفقیت‌های شخصی اقتصادی نشد، ولی ناگزیر بر آن تأثیر گذاشت.

پول به‌خودی‌خود فاقد قدرت است، اما زمانی که با معانی ویژه‌ای همراه می‌شود، لبریز از نیرویی خاص می‌شود. روان‌شناسان به رفتارهایی علاقمند هستند که در رویارویی با پول رخ می‌دهند، دلیل رفتارهای مردم در مقابل پول چیست و پول چه تأثیری در روابط انسان‌ها می‌گذارد. هیچ "نظریة" جامع روان‌شناختی در زمینة پول وجود ندارد، اگرچه عرف و الگوهای روان‌شناختی گوناگونی در روان‌شناسی پول کاربرد داشته است که نظریه‌های روانکاوی، نظریه رشد پیاژه، نظریه یادگیری رفتارگرایان و به تازگی نظریه‌های جالب روان‌شناسان اقتصادی را شامل می‌شود. پژوهش‌های رفتارگرایان حاکی از این است که چگونه پول می‌تواند یک تقویت‌کننده شرطی باشد، که در این صورت به شی‌ء باارزش و معنی‌داری تبدیل می‌شود. پژوهش‌هایی که در این زمینه بر روی انواع حیوانات (از قبیل موش، شمپانزه و گربه) شده است نشان می‌دهد که، آنها بعد از انجام دادن حرکتی مشخص، ژتونی (مانند میله فلزی، توپ آهنی و کارت) دریافت می‌کنند، که می‌تواند مانند پول با اشیای مطلوب دیگری مثل غذا تعویض شود. از این‌رو، پول ارزشمند است، زیرا با اشیای مطلوب و گوناگون دیگر قابل معاوضه و همراه است.

 به همان میزانِ مطالعات انجام شده درباره حیوانات، مقاله‌های بسیاری نیز در زمینه "اقتصاد ژتونی" موجود است، که از کاربرد مؤثر نظریه پولی رفتارگرایان در درمان بیماران روانی (به‌ویژه، اسکیزوفرنی)، نوجوانان پریشان و مجرمان حکایت دارد. اقتصاد ژتونی سیستم اقتصادی جامعی است که به مشتری / بیمار برای اجرای (اجباری) رفتار مناسب (سازگاری با اجتماع، کار کردن) پرداخت می‌شود (یعنی شرطی می‌شوند)، از این‌رو، می‌توانند بسیاری از کالاهای مورد علاقه خود مانند غذا، سرگرمی و سیگار را بخرند. بنابراین، کالاهای تجملی (درواقع ضروریان) باید به دست آید.

 

 

منبع:

پرداد